American Sniper (2014)

Score:  3.0 / 10

De eerste controversiële film van 2015 is een feit. Met American Sniper vertelt Clint Eastwood het levensverhaal van Chris Kyle, de sluipschutter die in dienst van het Amerikaanse leger minstens 160 mensen eigenhandig van het leven beroofde. De film is gebaseerd op Kyles gelijknamige autobiografie die in 2009 verscheen.

Een uitstekende Bradley Cooper als Chris Kyle en de relatief knappe, doch oerconventionele esthetiek zorgen voor een onderhouden filmervaring die nooit verveelt en een enkele keer zelfs ontroert. Zo. Meer positiefs zal je in deze recensie niet lezen. Daarmee wil ik dezelfde "evenwichtige" stijl hanteren als Eastwood deed in American Sniper.

Waarom zou ik namelijk een evenwichtig verslag brengen van een film die zelf nergens de moeite doet een genuanceerd verhaal te vertellen? Eastwood neemt het grootste deel van Kyles zelfingenomen autobiografie over en vergeet hierbij de voorzichtige aanpak die je altijd moet hanteren bij autobiografische werken. Het is zo bijvoorbeeld geweten dat Kyle hier en daar een loopje nam met de werkelijkheid om zijn status als nationale held wat op te smukken (alsof de talloze erkenningen in de vorm van medailles van Vadertje Staat nog niet voldoende waren). Zo beweerde hij onder meer dat hij de reformist Jesse Venture een blauw oog bezorgde nadat die kritiek uitte op de oorlog in Irak, en claimt hij eveneens 255 slachtoffers te hebben gemaakt i.p.v. de 160 officieel bevestigde (want iemand vermoorden is iets om over op te scheppen?).

Maar, alsof de kritiekloze omgang met het autobiografische werk van Kyle niet erg genoeg was, gaat Eastwood nog een stapje verder. In  de openingsscène van de film knalt Kyle een jongen neer die met een soort van anti-tankgranaat op een Amerikaans konvooi afloopt. De implicatie is hier uiteraard dat Kyle geen andere keuze had en de moord dus gelegitimeerd was. Het is dat soort van scènes die ervoor zorgden dat een hondsdolle bende internetwarriors hun "alle moslims zijn barbaren"-praatjes nog eens ongegeneerd de ether konden insturen, want "welk geschift, walgelijk volk stuurt nu jonge kinderen met granaten de frontlinies in"? Alleen is het - in dit geval - gewoon niet waar. Kyle schrijft pocherig zijn hele boek vol over zijn 255 slachtoffers, maar daar zat niet één kind bij. Waarom dus de keuze om toch een kind op te voeren als eerste "terrorist" in de film? Is dat Eastwoods idee van de dramatiek te verhogen? Wil hij een onvergetelijke openingsscène brengen? Allemaal goed en wel, maar ten koste van wat? Dit is je reinste patriottistische propaganda: als Amerikaanse militairen kinderen doden, is dat niet hun fout maar die van het barbaarse volk dat ze bestrijden.

Nochtans kunnen we Eastwood niet verdenken van een hysterische vaderlandsliefde. Zijn bedenkingen en kritiek op de invasie van zowel Irak als Afghanistan zijn algemeen gekend. Wat motiveerde de man dan om toch zo'n patriottistisch gedrocht te maken? Ik wil een gokje wagen op basis van wat ik las in de interviews met hem. Eastwood, die toch heel wat conservatieve waarden belichaamt, wou de psyche van één van Amerika's meest controversiële oorlogshelden verkennen en ontrafelen. Op die wijze wilde hij een film maken die zowel de  bleeding heart liberals als de fetisjering van oorlogshelden bij menig patriot tot enige nuance dwong. Door de innerlijke strijd van een oorlogsveteraan en de moeilijkheden tot sociale integratie na zijn dienst in beeld te brengen, poogde Eastwood de menselijke kant te laten zien van de tegelijk gehate en verafgode Chris Kyle. Is dat gelukt? Neen. Absoluut niet.

Het is ook niet bepaald verstandig om een psychologisch portret als premisse te nemen en dan een autobiografie als enige basis voor je scenario te gebruiken. Een dergelijk zelfreflecterend werk kan namelijk evengoed een uiting zijn van Kyles pathologische leugenachtigheid of manipulatieve zelfverheerlijking. Zo'n boek biedt uiteraard boeiende en uitzonderlijke inzichten in 's mans hoofd, leed en overtuigingen, maar om een evenwichtig beeld te krijgen, heb je extra input nodig van vriend en vijand, evenals een juxtapositie van die subjectieve werkelijkheden met de harde feiten. Biografische films zijn pas echt geslaagd als je na de film buitenkomt met dezelfde morele of existentiële twijfel als de protagonist, of waar je de protagonist ziet in zijn naakte menselijkheid (i.e. met goede en slechte eigenschappen). Iets waar American Sniper, net als de meeste biopics, geheel niet in slaagt: na het zien van de film vind je Kyle ofwel een ziekelijk moordenaar, ofwel een onvolprezen oorlogsheld. Het lijkt wel alsof Eastwood zich op 84-jarige leeftijd bediend heeft van een navelstaarderige bril in plaats van de open, genuanceerde blik die hij nochtans tot recent etaleerde in o.a. Gran Torino, Invictus en J. Edgar.

Wat pas echt beangstigt, is het verpletterende kassucces van de film. Zoals op de Oscaruitreiking reeds gezegd werd: American Sniper bracht evenveel op als de andere zeven Best Picture genomineerden samen. De wansmakelijke reacties op Twitter en sommige van de door anarchist Noam Chomsky bekritiseerde recensies spraken op zo'n kritiekloze en lovende wijze over de film dat ze getuigen van hetzelfde dogmatische denken dat we net zo graag aan de "domme moslims" toeschrijven. Akkoord, de patriottistische States zijn geen België of Europa, maar veel van de anti-islam retoriek wordt toch gedeeld, net als veel van de sentimenten die stellen dat onze "verlichte" waarden "die achterlijke religieuzen" wat wijsheid en intelligentie zouden bijbrengen.

American Sniper is dus een crowdpleaser in de ergste zin van het woord: de film behaagt ons morele superioriteitsgevoel. In die zin is het moralisme dat van deze film uitstraalt, van bijna onnavolgbare orde. Zero Dark Thirty, die andere patriottistische film van enkele jaren gelden, verbleekt er in het niets bij. Er werd al hevig gereageerd op de kanttekeningen bij American Sniper en hier en daar werd de hele linkerzijde, samen met alle intellectuelen en heel wat "politiek correcte" burgers, afgedaan als moralistisch en verwaand. De ironie wil dat American Sniper de morele positie van de Moral Majority net belichaamt. De botsing tussen links vs. rechts, politieke correctheid vs. politieke incorrectheid en gezond verstand vs. intellectualisme is er dus één van twee morele houdingen. Waarom die polarisatie niet pogen te doorbreken met het aanbevelen van andere films die American Sniper in perspectief zetten? Ik denk maar aan de veelvuldige César-winnaar Timbuktu (een film die wél een genuanceerd beeld brengt van de islam), de popcornprent Lone Survivor (een patriottistische film die echter niet pretendeert "dieper" te gaan en tegelijk entertainment van de bovenste plank brengt) of de klassieker Taxi Driver (een film die het psychologische verval van een oorlogsveteraan wél weet te vatten).

Wat me echter vooral opvalt, is de weerstand om een expliciet moreel debat te voeren. Dat is vermoeiend en schrijnend omdat het volop impliciet gevoerd wordt. Het demonstreert andermaal de paradoxale verheffing van amoraliteit tot de enige valabele morele positie die zo kenmerkend is voor het Westen: waarom zouden we een moreel debat voeren over een consumptieproduct ter onzer ontspanning (zoals film)? Wat de inhoud van die film is, doet niet ter zake 'cause it's just for fun, yo! Ik wil hiermee niet beweren dat iedereen cinesofische discussies over ethiek moet gaan houden. Wat ik wel stel, is dat zij die prediken dat over entertainment geen morele discussies moeten gehouden worden, zélf al moreel bezig zijn. Het moralisme is namelijk aanwezig in hun hypocrisie (want "moralisme is slecht" wordt het nieuwe moralistische dogma), hun intuïtie (enkel buikgevoel wordt opnieuw het sterkste morele kompas) en/of hun naïviteit (moralisme is iets dat alleen zou leven bij intellectuelen en predikers). Niet alles moet een morele lading meekrijgen, maar de gevoelens van euforie en walging die American Sniper met zich meebracht, tonen aan dat deze film niet om zijn morele geladenheid heen kan. Wanneer iets zo geladen is, is de keuze om hier niet bij stil te staan een morele stellingname die even paternalistisch kan verkondigd worden als de keuze om hier wel bij stil te staan.

Niet alle films zijn dus te reduceren tot louter entertainment. Soms mag je verwacht worden na te denken over wat je in onze spektakelmaatschappij voorgehouden wordt. Of dat nu pro of contra American Sniper is, maakt niet uit - niemand hoeft een schuldgevoel aangepraat te worden omwille van een film die z/hij gewoon leuk vond. Het goed vinden van een moreel verwerpelijke film betekent dus niet dat je zelf moreel verwerpelijk bent. Indien een onbedoelde (als we Eastwood mogen geloven) propagandaprent door een hele samenleving echter exclusief als ontspanning wordt benaderd, zijn we ver verwijderd van de Riefenstahls en Eisensteins van deze wereld; in die zin dat ze van dergelijke succesvolle propaganda alleen maar hadden kunnen dromen. Gelukkig is dat niet zo en werd American Sniper, vooral ter linkerzijde, op hevige kritiek onthaald. Maar wat zegt dat over de talloze mensen die deze kritieken volledig banaliseerden of met virtuele haattaal bekampten?